Nanca ‘l giöc pü fin dla sarvèla, ‘l pü bèl divertiment ‘d l’inteligénsa, ‘l düra nén trant’ani se ià nén denta n amùr special ca ‘l parla, ca ‘l büfa denta i vëli ca t’è  zgrupà ‘ntal  cör, e ‘t pùsa a ‘ndè luntàn.  A’s déu parti da chì, da ‘s ricunusimènt  d’amùr, se iün ‘l völ capì ‘l sens e la razòn d’sa muntagna ‘d travài ‘ndùa l’è rampiàsi ‘l mè amìs Prufesùr: amùr par Dante, prima ‘d tüt, ‘s capìs; ma , anchesì, amùr par al nos dialèt, par cula «léngua dal cör» che par al Guaita l’è ‘dialèt.

L’ amùr, se l’è speciàl, ‘l cerca i provi püsè düri e ‘mpegnativi: se ‘l fa nén cuzì, l’è nén «cul amùr là»: e alùra ‘l riva nén a sc’iarè cùlì Mati divin’i, che i’Antìc i ciàmu «Muze», ca i büfu via da i àni la pùvar dla strachësa e ‘t regàlu di piazì scundì  ‘nt al fond dal cör.

«Iù cumincià ca l’ava pén’a nasìmi ‘l mè màt. Dès  l’è ingegnér, e ià trant’ani»: ‘nt i öc’ dal Prufesùr  iè dl’ aqua ciàra e ‘nti ‘s ridi ‘n po’ tìmid la tenerësa di ricòrd: tant mè se,  sül fil dla vita  - e dès a dla memoria -,  ‘l fiö e ‘s gran  travài dla tradüsion i avéisu semp marcià ‘mpària, lasànd  an buca ‘l güst di robi bon’i e giüsti.

Mi ‘i crëd, dabòn, che bzògna parti da ‘s ricunusimént d’amùr…

________________
 

Pö ‘s pöl entrè ‘ntl’ oficìna dla léngua e dal dialèt  dal Prufesùr.  Ma, prima, ‘s déu lasè fora dl’üs i nos ricòrd di àuti tradüsiòn an dialèt,  che a Dante a iàn rifài ‘l vers, bütandla ‘n parudìa (sül registro “comico-realistico” mè cui pü fìn che mì ia scrivu ‘nsima i libar: ah. ‘l mè staurdinàri Carlo Porta e ‘l  so Dante an milanéis!);  e vénta nanca stòrzi ‘l nas, mè i fàn cui là che i vàrdu ‘n po’ da ‘ns l’aut si travài chì, dizénd che iàn pòc séns  - e che ién nanca giüst -   se ‘s pénsa a la strà longa, e a la fatìga, ca iùma fàt,  ‘n Italia, par rivè a na léngua nasiunàl dla leteratüra.

Alùra i ciarcrù da dì lonca La Divin’a Cumedia an Varsléis (tradüìa cun ugual nümar ad tersin’i)
l’è  nèn’,  e la völ nén èsi).

‘L Giuanìn Guaita l’è nén tirà giü Dante da là ‘nsìma, ‘ndùa l’è, par fèni ‘n àuta ròba, ‘nsal regìst dal «còmic»: la puezìa ‘n dialèt, quand  a ‘s ausìn’a a la leteratüra «granda» par fè ‘na tradüsiòn, ma smìja che la sia cundanà a sa fìn lì: a fè sòrti ‘l Carvè dai robi sérii.
‘L Prufesùr Guaita, no: nsüna tentasiòn da fè dla parudìa.  Se l’avéisa avü ‘s intesnsiòn lì, mi  i crëd che l’avrìa  sarnì ‘n quai toc, di cant dla Cumédia, sensa  zluntanèsi trop dla calìzu dl’ Infèr, ca ià sagrìn e vùs e pén’i da dasprà da fè pagüra, e che  ‘t vén vòia da ‘rvultè ‘ntna schèrs…
‘L Guaita, ‘nvece, no.
‘L Prufesùr la Divin’a Cumédia l’è tradüìla tüta (sì, propi tüta: tüti i sént Cant, sensa nanca la scünt di  ‘na tarsin’a!).

Ma suchì ‘l völ nanca dì che ‘s pöl  - e tantuménu ‘s déu -  pensè a fè ‘n cunfrònt!  ‘L Guaita l’è mai avü ‘nt la mént da mustèi a Dante a parlè ‘n «varsléis»; e se ‘nquaidün i avéisa l’idea «barbin’a» da prupòn’i ‘n quai cunfrònt, i son sicür che ‘l Prufesùr ‘s bütrìa a rìdi, supatàmd la testa…

No, ‘s travài dal Guaita ‘l va cunusì e giüdicà par lonca l’è: ‘na straurdinari  esperiment ‘nsal dialèt varsléis: ‘n espriment sèriu e ustinà, mè l’è 'n amùr: par vëdi fin’a ‘n fond mè la va a finì. Par pruvè, fin’a ‘n fond, a dì, ‘n dialèt,  tüt lonca ‘s pensa e ‘s sént dla vita, dla mort, dl’eternità; dal mond che iè da chì, dal mond che iè da là.  Par vëdi se ‘l dialèt l’è bon da dì ‘nquaicòs di «ròbi ültimi» (mè ‘l dirìa ‘n dialèt ‘l nòs Sergio Givone).
 

‘L Prufesùr Guaita, donca, l’è vurì vëdi fin’a  ‘ndua la pöl rivè la «lengua dal cör»: cula ca ‘s vizuma cun i udùr e i vùs ‘d cà nosa; cula ca la prega e ca la rüzia cun al Signùr ‘nti mumént püsè  dür; ca ià ‘l so vucabulari divèrs da ‘na famìja a ‘n àuta, e ‘l gëdu ca ‘l cambìa da paìs a paìs… La « lengua dal cör », che i matòc’, ‘ncöi, i capìsu nén, e i parlu pü…
 Ma, prima ‘d tüt, ‘na léngua, ca la va studià e tratà mè sa stüdia e ‘s tràta ‘na léngua viva e véra, nasiunàl o dialèt ca sia…  Cuzì ‘l Guaita l’è ‘mparà dal Rohlfs; cusì l’è mustàmi, a mì, a l’Ünivesità ‘d Türìn, ‘l Prufesùr Corrado Grassi, gran stüdiùs dal dialèt, che ‘l dirigiva cul travài - mai dal tüt finì - ca l’éra l’ Atlante linguistico: e ‘n fava stüdiè par l’ezame ‘d geografìa (geografìa d’la léngua, ‘s capìs…) mè ‘s dìs an dialèt al «turciarö’» ‘ntla val, an culin’a e fin’a giü ‘n pianüra chì, ‘n Piemònt…

Donca, se lu piùma di ‘s vèrs chì  - che mi m’azmìa propi cul giüst -  ‘l travài dal Guaita a ‘n prìm gros mérit a gl’ ià: cul d’avéi pensà, parlà e scrivì ‘n «varsléis», ‘nt al nos dialèt, ‘nt la nosa léngua. L’è nén sarnì cula lénga piemontéiza cha la völ dètè legi da Türìn, e ca l’è nén la nosa.  Sèrni ‘l to dialèt, l’è pà numèchi ‘na questiòn d’identità; prima ‘ncùra iè ‘n bal la verità!
‘L dialèt  - ca sa scrif o ca ‘s parla - ià nén dabzògn d’ na  sulüssiòn  «ünitaria», né par al Piemònt né da i àuti part d’Italia.
Sensa pulemica, par la carità, ma mi ma smìja che la lénga piemontéiza - ‘n poc vegiòta o, forse, disutrà -  la riziga da sunè anche ‘n po’ fausa; e che la sia la solita questiòn di distànsi tra ‘l «castèl» e la «campagna» (‘na questiòn che, anche fòra di ‘s samnà chì, l’è nén che l’abia fai dal gran bén al nos Piémònt…).
Par avéi sarnì ‘l «varsléis», donca, i mè ringrasiamént, Prufesur.
__________________

E dès ‘m resta da dì parchè ‘l Prufesùr Guaita l’è sarnì Dante,  e la Cumédia.

A ‘l Guaita  stüdiùs an’namurà d’ogni dialèt, iùma dit che ‘l varsléis l’è zmunìsi par fé ‘n esperimént; a ‘l Guaita-òm  (cul che ‘l parla cun la «legua dal cör»)  Dante l’è  smunìi  ‘na  strà da fè ‘nsèma:  ‘n viagi dl’inteligensa e d’l’anima…  L’è smunìgliu, ‘s viagi, a n om rivà ‘nche lü “Giüst a metà dal curs dla nosa vita” (e, ansi, ‘nlùra, già ‘n bel toc püsè ‘n là…).
E lü, cul òm, al Prufesùr, l’è ‘ndài daprès, l’è fasi piè par man, propi mè Dante l’è fat cu ‘l so Virgilio, anche lü dizént: “O ti che a i àuti tüti t’è fat lüm, / cun che amùr mi i lizìva i to puezìi / e quant stüdiè iù fat al to vulüm !”.

Par jün ca ‘l vurìva pruvé tüt lonca ‘s pöl dìsi cun «la léngua dal cör» , par n òm che i nas ‘n fiö e ‘l varda cun d’i öc’ ‘rnuvà tüt al sens ad la so vita,  iéra nén n’àuta strà che la valìisa tant mè custa.

L’è pasà da poc i’utànta, ‘l Prufesùr: ma i’ öc’ yén cui che iù cunusì ai temp che ‘l mustàva al Liceo, vif e pién ‘d cüriuzità, mè cui di ‘n matalòt… L’è nén a vnì vèc’, ‘d sicür, ‘l Prufesùr…

Ansi, ‘s divèrt da mat, cun si «diavulerìi» eletronichi, che l’Ingegner Bavagnoli l’è bütài ‘nti man, faséndsi so editùr, sociu e amis di n’aventüra bèla e apasiunà.

E ‘ntant che la Divin’a Cumedia an Varsléis l’è tüta ‘nt is sérc’ d’argent, cun cula ‘d Dante e cula di n Ingléis, ‘l Giuanìn Guaita  - la testa mè ‘n vulcano – ià ‘na gran vòia da bütè i man sü ‘n Dante an Cremunéis, e ‘s ‘n àut an Vicentìn; e ‘l sa che iàn tradüìlu anche ‘n Spagnö…

Iè da scumëti che cula «oficina d’la léngua», ‘l Prufesùr, lu tnirà ‘ncu duvèrta par an bel toc…